مروری گذرا در مورد تاریخ نی نوازی ایران، ما را با دو دوره مواجه می سازد؛ دوره اول را که می بایست دوره متقدم نامید و دوره دوم که دوره متاخر یا معاصر است. در دوره اول ما شاهد ظهور برخی از نوازندگان هستیم که اکنون فقط نام آنها در میان است و اثر صوتی که نشان دهنده میزان توانایی آنها در نوازندگی نی باشد یافت نمی گردد. سلیمان اصفهانی نخستین نی‌نوازی است که در تاریخ موسیقی معاصر از او نام برده‌اند. سپس ابراهیم آقاباشی از نوازندگان نی نزد ظل السطان بوده است.
در اواخر عصر قاجار، نایب‌اسدالله اصفهانی را معروف‌ترین و ماهرترین نوازنده نی دانسته‌اند. او مقدمات موسیقی را ابتدا نزد پدرش «نایب‌حسین‌خان» و سپس نزد استادانش «آقا سلیمان اصفهانی» و «ابراهیم آقاباشی» آموخت. او به سبک نوازندگان قدیم اصفهان، نی هفت‌بند کوتاه خود را با دندان نواخته و در گسترش این شیوه نی‌نوازی کوشیده است. نمونه‌هایی از نوازندگی نایب اسدالله در استوانه‌های حافظ الاصوات برجای مانده است.نوازندگانی مانند: سلیمان اصفهانی و ابراهیم آقاباشی که هر دو در اصفهان زندگی می کردند.
نایب اسد الله اصفهانی فرزند نایب حسین خان استاد سرشناس و نوازنده نی در اواسط عصر قاجار است. او از مادری با ذوق به نام صاحب جم به سال 1231 هجری شمسی در مهد تاریخی اصفهان زاده شد و عشاق نوای موسیقی اصفهان را تا ابد مفتون خویش ساخت، این هنرمند چیره دوران طفولیت خود را نزد پدرش (نایب حسین خان) و استاد آقا باشی که از نوازندگان مشهور نی بودند به آموزش و فراگیری این ساز پرداخت و در اندک زمان تبحر کافی بدست آورد.
یکی از نوازندگان عصر قاجار نایب اسدالله اصفهانی است که نوازنده بسیار ماهری بوده است.وی با سازی که به مراتب از سازهای امروز غیر اصولی تر بود بسیارزیبا نواخته است.از معدود صفحاتی از ایشان باقی مانده نحوه اجرا و جمله بندی او در کنار صدای خوبی که از ساز تولید میکند،منحصر به فرد می باشد.سطح نوازندگی نایب اسداله با توجه به آثار به جا مانده از وی، در سطح بالاتری به نسبت سایر نوازندگان آن دوره بوده و این را می توان به نوعی به دلیل معاشرت وی با نوازندگان مطرح آن دوره چون آقاحسین قلی و سماع حضور دانست.اجرای تحریرهای متنوع و سریع و گاه مبتنی بر سازهای مضرابی مانند تار و صدای نسبتاً شفاف و قوی در صدای اول، دوم و سوم، پیاده کردن گام های موسیقی ایرانی به نحو مطلوب در ساز نی، از خصوصیات بارز نوازندگی مرحوم نایب اسدالله می باشد.
وی همراه با ناصرالدین شاه در سفر به انگلستان در کنسرت بزرگی که توسط ملکه وقت آن کشور برپا شده بود، شرکت کرد. در این هنرنمایی بین‌المللی موسیقیدانان و نوازندگان اکثر کشورها شرکت داشته و برنامه‌های هنری متعدد اجرا کردند. در پایان مراسم با اشاره ناصرالدین شاه نایب نی را از جیب خود بیرون آورده و شروع به نواختن آن میکند به طوریکه همه حضار شرکت کننده را مات و مبهوت می‌سازد. ملکه نیز چنان تحت تأثیر این صوت دلنشین قرار می‌گیرد که بی‌اختیار گردنبندش را بیرون می‌آورد و بر گردن نایب آویزان میکند و رو به حضار می‌گوید: «باید اعتراف کرد این مرد ایرانی با چوبی خشک که بیش از چند سوراخ در آن دیده نمی‌شود چنان غوغایی کرد که تمامی سازهای پیشرفته امروزی را منهدم ساخت.»
استاد نعمت‌الله ستوده از شاگردان استاد کسایی در مورد زندگی نایب اسدالله می گوید: ناصرالدین شاه به موسیقی علاقه فراوان داشت و موسیقیدانان را دور خود جمع می‌کرد. او به موسیقیدانان عنوان «عمله طرب» می‌داد و تنها کسی که از او با عنوان آقا یاد می‌شد نایب اسدالله بود. در تاریخ رجال ایران تصویری است که در نایب اسدالله را گوشچی باشی به معنی سرپرست پرندگان شکاری و نوازنده نی معرفی کرده است.
نایب‌اسدالله دو شاگرد برجسته داشته‌است یکی عبدالخالق اصفهانی که از وی زیاد یاد نشده است و دیگری مهدی نوائی که شهرت بسیاری در نی‌نوازی داشته است
مهدی نوایی در سال ۱۲۶۲ شمسی متولد شد. پدرش «علی اکبر» مردی اهل علم و ادب بود. مهدی نوایی تا ۱۵ سالگی، خواندن و نوشتن، علوم و ادبیات را در مکتب فراگرفت و خوشنویسی را نیز آموخت. او که از کودکی به موسیقی گرایش داشت، نواختنِ ساز «نی» را نزد «موسی خان نی‌نواز» آغاز کرد و پس از مدتی در کلاسِ «نایب اسدالله» حاضر شد و تا پایان عمرِ نایب اسدالله از وی بهره برد. پس از درگذشتِ «نایب» نیز از آموزشِ «عبدالخالق» که از شاگردان برجسته نایب اسدالله بود استفاده کرد.
او در سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۱۷ چند صفحه به شکل تک‌نوازی و هم‌نوازی با هنرمندانی همچون ابوالحسن صبا و درویش خان ضبط نمود. از وی همچنین چند تک‌نوازی و هم‌نوازی با آواز «پروانه» و سه‌تار «عبدالله دادور» (قوام السلطان) باقی مانده‌است.
حسین یاوری اصفهانی و حسن کسایی از جمله شاگردان مهدی نوایی بوده‌اند.
در رابطه با مهدی نوایی نیز آن طور که از زندگی نامه ایشان و نقل قول از کسانی که وی را می شناختند، می توان فهمید که توانایی وی در نوازندگی نی به نسبت هم عصران خود در سطح بالایی بوده است.هرچند از مهدی نوایی نیز آثار زیادی در دسترس نیست؛ ولی با گوش دادن آثار معدودی که از او برجای مانده است می توان به تسلط قابل توجه وی در تولید صدای شفاف از نی (با وجود سری های نامناسبی که در آن زمان برای نی استفاده می شده) و نیز استفاده از کل وسعت صدایی نی (کاری که در قدیم کمتر از نوازندگان نی شنیده شده است) و همچنین اجرای تحریرهای آوازی سریع و متنوع اشاره کرد.